Momo, Zaman ve Zamana Yüklenen Fantastik Ögeler

4 Kasım 2023
Sibel Unur Özdemir

Momo’nın altıncı bölümü bu cümlelerle başlar.

O halde soyut ya da somut olarak betimlenemeyen zamanı, bu roman için fantastik bir öğedir diye nitelendirebilir miyiz?

Gelin fantastik kavramı üzerine birlikte düşünelim, hep birlikte bir kapı aralayalım bu gizemli dünyaya.

Micheal Ende, kitabın başında “Momo ya da zaman hırsızlarının ve çalınmış zamanı insanlara geri getiren çocuğun tuhaf öyküsü” diye nitelemiştir kitabını.

Momo, üç bölümden oluşmaktadır. Bu bölümleri “Momo ve Arkadaşları”, “Duman Adamlar” ve “Saat Çiçekleri” şeklinde sıralayabiliriz.

Öykü yeri belli olmayan bir hayal ülkesinde ve belirsiz bir zamanda geçmektedir.

Romana adını veren ana karakter Momo; kimsesiz, fakir, tuhaf özellikleri olan bir kız çocuğudur. Bazen bir filozof bazen de çocuktur. Saftır, doğaldır, iyidir. Çevresi tarafından çok sevilir çünkü onların dertlerini dinler, onlara zaman ayırır.

Duman adamların niyeti kötüdür. Onlar, zaman hırsızlarıdır. Zaman Tasarruf Şirketi adı altında insanları kandırırlar. İnsanlar ise kendilerine dayatılan bu tutum karşısında sorgulamadan, araştırmadan kabullenirler duman adamların zamanlarına el koymasını. Çok çalışarak kendileri için zamanı tasarruf ettiklerini sanmaktadırlar ancak gerçek, insanlar çalıştıkça duman adamların kâr etmesi, insanların yaşamlarından çaldıkları zamanı kendi yaşantılarını sürdürebilmek için depolamalarıdır.

Sürekli çalışmaktan dolayı hiçbir sosyal aktivitesi kalmayan insanlar, çocuklarına bile zaman ayıramamaktadırlar. Mutsuz, donuk, hayattan zevk almayan insanlar haline gelmişlerdir. İşin dramatik yanı ise davranışlarının farkında olmamalarıdır. 

Momo bu durumun farkına varır. Arkadaşları ile konuşur. Ellerinde pankartlarla yürüyüş yaparlar ama ana-babaları seslerini duymaz. Duman adamlar ise yaklaşan tehlikenin farkındadır ve önlem almaya çalışırlar.

Momo, peşine takılan duman adamlardan kaçarken Kassiopera isimli bir kaplumbağa ile karşılaşır. Kaplumbağa zamandan bağımsızdır. Bulunduğu zamana aittir. Olacak olaylardan yarım saat önce haberi olur.  Kabuğunun üzerinde beliren yazılar ile iletişime geçer ve Momo’yu nasıl hareket etmesi gerektiği konusunda yönlendirir. Tüm bu olağanüstü özellikleri ile Kassiopera fantastik bir karakterdir.

Kaplumbağa ve Momo, Hiçbir Zaman Sokağı’ndan geçerek “Hiçbir Yerde Evine” ulaşırlar. Bu ev Hora Usta’ya aittir. İstediği zaman yaşlı istediği zaman genç olabilen Hora Usta, Momo’ya kendisini tanıtır. Momo, ona insanları duman adamlardan kurtarmak istediğini anlatır. İlk karşılaşmalarında bir yıl uyuyan Momo, Hora Usta ile ikinci kez karşılaşır ve Hora Usta ona bir planı olduğunu söyler. Ona saat çiçeğini verir. Zamanı dondurur. Momo’nun bir saat içinde insanların zamanını kurtarması gerekmektedir. Duman adamların zamanı sakladıkları depoya gider. Onları izler. Duman adamlar zor durumdadır. Yazı tura atarak sayılarını azaltmakta ve zaman çiçeğinin yapraklarına sararak içtikleri yani onların hayatta kalmasını sağlayan sigara ile yok olmamaya çalışmaktadırlar. Sonunda altı kişi kalmışlardır. Momo, depoyu açar ve zamanı yeniden insanlarla buluşturur. Küçük kız duman adamları yenmiştir. Momo’nun başarısı, okurun beklediği sondur.

Momo’nun ilk yarısında kapitalizmin acımasız yüzünü, kimsesiz bir çocuğun hayata tutunuşunu, çocukların dünyasını, insanların kendilerine dayatılan şeyleri sorgulamadan körü körüne kabullenişini görüyor ve romanın kahramanları ile tanışıp onların dünyalarına, yaşam biçimlerine, gerçekleşmesini arzu ettikleri hayallerine tanıklık ediyoruz. Bu bölümde gerçek dünyada yaşanan öğeler okura anlatılıyor.

Kitabın ikinci ve üçüncü bölümlerinde ise okur gerçek dünyanın yanı sıra fantastik dünyanın varlığına da şahit oluyor.  Doğa üstü olaylarla, kahramanlarla, nesnelerle tanışıyor. Bu bölümde Momo’nun kaybedilen zamanı duman adamlardan geri alabilmek için verdiği savaşı okuyoruz. Tabii bu mücadele de Hora Usta ve Kassiopera’nın yardımları çok önemli.

Romanda Yer Alan Fantastik Nesneler, Kahramanlar ve Mekanlar
Bunları şöyle sıralayabiliriz:Sekiz mi on mu yoksa yüz yaşında mı olan ve hep  tiyatroda yaşadığı varsayılan Momo, zaman kavramına yüklenen anlamlar, olacak olan olayları yarım saat öncesinden bilen kaplumbağa Kassiopera, her şeyi gören gözlük, nereden geldikleri belli olmayan duman adamlar, ölümsüzlük, saat çiçekleri ve bu çiçeklerin yapraklarının sarılarak sigara gibi içilmesi, beyaz yolda yürüyüp sokağı döndüklerinde yok olan duman adamlar, 200 yıl önce de yaşayan gençleşen ve yaşlanan bir adam Hora Usta, Hiçbir Zaman Sokağı, Hiçbir Yerde Evi, Gigi’nin uydurduğu masallar ve o masallarda yer alan sihirli ayna, peri, dev bir denizanası, her şeyin dev gibi büyümesi, ayna ülkeler, hayal aynası, yıldızların sesi, çiçek fırtınası, çiçek bulutları  gibi öğeler.

Öte yandan Momo ve arkadaşlarının oyunlar kurması, oynaması da fantastik kurgunun bir parçası çünkü oyunlar çocukların hayal dünyasından kopup gerçek dünyada ve onların yüreğinde yer bulmaktadır kendilerine. Zaten duman adamlar hayal gücünün öneminin farkında oldukları için insanların elinden hayallerini, geleceğe dair ümitlerini almak için harekete geçmişlerdir.

Nereden geldikleri belli olmayan insana benzeyen ama insan olmayan duman adamlar, giyimi kuşamı, sigaraları, çantaları, soğuk ve gri görünüşleri ile çocukların ilgisini çekecek fantastik karakterlerdir. Okur, duman adamları hayalinde canlandıracak kitabın sonuna kadar heyecanını canlı tutacaktır.

Nereden geldiği belli olmayan bir başka karakter ise Momo. Küçük kız, duman adamlara karşı verdiği mücadele ile çocuk okurlara “Yaşadığınız sorunlar karşısında benim gibi savaşın, o zaman sorunu çözebilirsiniz.” mesajını vermektedir. Çocuklar kitabı okudukça kendilerini Momo’nun yerine koyacak, onunla bir hareket etmeye başlayacak ve kendi fantastik dünyalarını yaratacaklardır.

Zamana Yüklenen Anlamlar
Bugün Ülkesi, Yarın Ülkesi, Zaman Tasarruf Şirketi, zamanı saklamak, kazanılmış zaman, gelecek, zaman kaybı, bol zaman, Zaman Hırsızları Çetesi, zaman çalma,  zamanı yakalayan araç, zamanın bittiği yer, Hiçbir Zaman Sokağı, Hiçbir Yerde Evi, Saniye Dakika Saat (Secundus Minutius Hora Usta),  zamanın ötesi, zaman hazinesinin yedek deposu, zaman harcamak, zamanını almak, yıldız zamanı, zamanı kaptırmak, geçmiş zaman, şimdiki zaman, henüz gelmemiş olan anlar, içinde olduğumuz an, zamanı paylaştırmak, zamanı kullanmak, zamanı korumak, günler, geceler, aylar, yıllar, yaşam zamanı, zaman kaynağı, dağ gibi bir zaman yığını, zaman durunca (ileri geri zıtlaşması), yüz bin saatlik fidye biriktirmek, Güneş dönencesi boyunca uyumalısın (Momo, bir yıl bir gün uyudu.), gerçek zaman, zamana el koymak, zamanı zehirlemek, canlı zaman, ölü zaman, zamanın durması, zaman depremi, zaman emici, zaman kırıntısı, zaman depoları, zamanın kıyısında, kurtulmuş zamanlar, öz zaman/kendi öz zamanları, zaman ayırmak, geri dönen zaman.

Çeşit Çeşit Saatler
Kol ve cep saatleri, çalar saatler, kum saatleri, üstlerinde oyuncakların döndüğü kuğulu saatler, Güneş saatleri, tahtadan, taştan, camdan yapılmış saatler, akan suyun şırıltısıyla çalışan saatler, dünyanın her yerinde saatin kaç olduğunu gösteren küre saatler, kule saatler, yelek cebinden çıkan kapaklı saat.                                                                                

Görülüyor ki gerçek ve fantastik temalar yan yana aynı kitap içinde yer alabilir Momo gibi. Kitabın yazarı Micheal Ende’nin hayal gücünün ne kadar geniş olduğunu kitabın derinliklerine daldıkça görüyoruz. Bundan yetmiş yıl önce yazılan eserin günümüze de ışık tuttuğunu, yazarın ne kadar ileri görüşlü olduğuna bizzat tanıklık ediyoruz. Momo’nun masalsı unsurlar barındırması, fantastik bir dünyanın kapılarını aralaması, kitapta görsel unsurların yer alması çocuklar için yazıldığı gibi bir izlenim verse de okuruna verdiği mesajlarla yediden yetmişe herkes için yazılmış bir kitap olduğunu satır aralarından haykırmaktadır.

Sözlerime Momo’dan bir bölüm ile başlamıştım, önemli olduğunu düşündüğüm yazarının notu ile de son vermek istiyorum “Ben size bütün bunları olup bitmiş gibi anlattım. Oysa gelecekte olacakmış gibi de anlatabilirdim. Benim için ikisi arasında büyük bir ayrım yok.” (s. 299)

–

Kaynak:
Micheal Ende, Momo, (Çev. Leman Çalışkan) Kabalcı Yayınları, 2004 İstanbul.

.