Adnan Cemgil Aydınlığında Bir Ansiklopedi

30 Temmuz 2024
Hatice Eroğlu Akdoğan

Yayıncılar üzerine birkaç kişilik arkadaş ortamında yaptığımız sohbette söz dönüp dolaşıp öğretmen, toplumbilimci, çevirmen-yazar Adnan Cemgil’in,  1971’de Nurhak dağlarında silahlı bir çatışma sonucu öldürülen oğlu Sinan Cemgil dışında, politik anlamda etliye sütlüye karışmayan bir oğlu daha olduğuna gelmişti. Neyse ki konuya açıklık getirmek bakımından el altındaki başvuru merkezi “google amca”, kolay yoldan bizi hemen bir yerlere ulaştırıyor. 

Kestirme denilen o yola düştüğünüzde ise Adnan Cemgil ve yolun bir dönemcinde ona katılan sevgili eşi Nazife Cemgil’in eğitim ve aydınlanma mücadelesinde bilinçli ve kararlı bir şekilde verdikleri uzun ve yoğun bir çabaya rastlıyoruz.  Adnan-Nazife Cemgil’in,  Sinan Cemgil dışında Dumrul adında bir oğlu olup olmadığını öğrenmek için önünüze açılan uzun metinleri didiklemeniz gerekiyor. A. Cemgil ile ilgili ciddi ve ayrıntılı bir açıklama ise Atatürk Ansiklopedisi’nde yer alanı.  Derken Adnan Cemgil ile ilgili bilgilerin ileri bir yerinde “Evren Ansiklopedisi”ni çıkardığı belirtiliyor. Benim için yeni ve en ilginç bilgilerden biri bu oluyor. Tesadüf bu ya araştırma için bulunduğum kütüphaneli evin bir rafında büyük iki sözlük yanındaki Evren Ansiklopedisi iki gün önce gözüme çarpmış ama ilgilenmemiştim! İlgi duymadığım o ansiklopedi yapboz tahtamda yer alması gereken parçanın biriymiş meğer.

Adnan Cemgil

Öncelikle Adnan Cemgil’in hakkını yad etmek gerekirse, Adnan Cemgil 1909 yılı İstanbul/Fatih doğumlu.  Babası zabıt katibi, dedesi dış ülkelerle ticaret yapan bi tüccardır. Adnan Cemgil tüccar dedesinin köşkünde doğmuş; dedesi öldükten sonra maddi durumları kötüleşince o zamanın kenar semtlerinden Kızıltoprak’a taşınmışlardır. İstanbul’un işgali, Kurtuluş Savaşı yılları ve Cumhuriyetin kuruluşuna tanıklık etmiş, yakınlarının işgale karşı protestolarından yakından etkilenmiştir.

Kadıköy Rüştiyesini bitirdikten sonra eğitimini bugünkü Kabataş Lisesinde tamamlamıştır. Lisede okurken “Yükseliş Yolu Derneği” adında bir dernek kurmuş, üniversite yıllarında MTTB (Milli Türk Talebe Birliği) içinde yer almış, MTTB’nin milliyetçi ve Turancı bir çizgiye girmesiyle bu dernekten ayrılmıştır. 

Adnan Cemgil felsefe ile yakından ilgilendiğinden Darülfununda (şimdiki İ. Ü. Edebiyat Fakültesi) felsefe eğitimi görmüş ve Ankara Erkek Meslek Öğretim Okulunda felsefe öğretmenliği yapmaya başlamıştır. O süreçte üniversiteden tanıştığı ve kendisi gibi öğretmenlik yapan Nazife Hanım ile evlenmiştir (1941). 1942 de ilk çocukları Dumrul, 1944’te ikinci çocukları Sinan dünyaya gelmiştir. 

2. Dünya Savaşı yıllarında Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesinden Behice Boran, Pertev Naili Boratav aracılığıyla “Yurt” ve “Dünya” dergileri yayınlanmaktadır. Söz konusu dergiler sanat, edebiyat, sosyoloji bağlamında politik bir öz de taşımaktadır. Adnan Cemgil, hem dergiler hem de dergiyi çıkaran toplulukla yakından ilgilidir ve ayrıca orada yazıları da yayınlanmaktadır. Hatta derginin asıl yükünü Adnan Cemgil çekmektedir. İktidar, ırkçılık ve faşizm üzerine karşı yazıların yer aldığı dergileri kapatır. Adnan Cemgil bunun üzerine 1945’te Behice Boran’la birlikte” Ant” dergisini çıkarmaya başlar. Bu arada İstanbul’daki “Tan” gazetesine de yazmaktadır. 

Her şey hızlı gelişip değişmektedir. Tan matbaası gazeteci yazar Hüseyin Cahit Yalçın’ın çağrısı ile ırkçı faşist gençler tarafından talan-tahrip edilir. Dönemin aydın ve yazarlarına karşı linç kampanyası başlatılır. Adnan Cemgil öğretmenlikten atılır. Dava açarak yeniden mesleğine döner. Fikirleri doğrultusunda yazmaya devam eder. Niyazi-Mediha Berkes, Behice Boran, Pertev Naili Boratav DTCF’deki görevlerinden 1948’de alınır. DP iktidara geldikten sonra başlatılan “komünist avı”nın ilk kurbanlarından biri olur ve on üç ay hapis yatar. 

Nazife Cemgil ise öğretmen olarak Yozgat’a sürgün edilmiş, 6-7 Eylül olaylarından sonra öğretmenlikten istifa edip eşi ile birlikte İstanbul’a taşınmışlardır. Nazife Hanım Ermeni Lisesinde öğretmenlik yapmaya başlamış, Adnan Cemgil ise Evren Yayınlarını kurmuş; 1961 Anayasa’sının sağladığı görece özgürlük ortamından demokrasi ve sosyalizm mücadelesi doğrultusunda yazılar yazmaya; çeviriler yapmaya devam eder. Başta akademisyenler ve öğretmenlere aydınlanma yolunda rehber olan Fransızca ve İngilizceden çeviri pek çok kitapta onun imzası vardır. Genel olarak ülkemiz insanının evrensel değerlerle bağ kurması noktasında özellikle de son 100-150 yıl içinde yayınlanan dergi ve gazeteler ile kurulan yayınevlerine baktığımızda bunun ticari amaç taşımadığını, toplumun bilinçlenmesi noktasında maddi ve manevi özveriyle hareket eden aydınların kurduğu yayınevi olduğunu anlamak zor değildir. Prens Sabahattin’den, Yusuf Ziya Ortaç’a; Hikmet Kıvılcımlı’dan, karı-koca Sertel’lere, Aziz Nesin’den, Remzi İnanç’lara değin süreç öyle işlemiştir.   

Bilgi Küpü Evren Ansiklopedisi 82 Yaşında

1960’lı yıllarda bilgi kaynağı denilen ansiklopediyi, değil her evde, her kütüphanede bile bulmak kolay değildir. Öğrenciler kendilerine verilen basit bir ödev için yana yana ansiklopedi arar ya da sağda solda bulduğu hangi kitap varsa konuya dair bir açıklama elde etmeye çalışırdı. Evren Yayınlarını kuran Adnan Cemgil ise dünyayı anlamaya öğrenmeye çalışan, bilgiye aç topluma yararlı olabilecek ve yayınevinin olanakları ölçüsünde iri bir kitap boyutunda  (23×16) derli toplu sevimli bir ansiklopedi olan EVREN ANSİKLOPEDİSİNİ hazırlamıştır. Kitabın künyesine  “Ansiklopedi Serisi: 1 Evren Yayınları: 4” ibaresi yer alır. 

 1962 yılında yayınlanan ansiklopedinin “Okurlara” başlıklı başlangıç yazısında konu ve amaç hakkında bilgi verilir. 

Ansiklopedi konusunda “Türkiye’de yayınlanan bir Ansiklopedi’nin amacı da yüzyıllardır bilgisizliğin, batıl ve geri inançların karanlığında bırakılmış Türk halkına çağrımızın pozitif bilgilerini, dünyanın gidişini, insanın tabiat ve toplum içindeki ödev ve değerini tanıtmak, öğretmektir. ‘EVREN ANSİKLOPEDİSİ’ bu temel ilke göz önünde tutularak hazırlandı. Çapı küçük de olsa, kucakladığı bilgiler böyle bir açıdan ele alındığı ve yazıldığı için ciltler dolusu söz yığınından daha yararlı olacağı kanısındayız” der ve ansiklopedinin eğitimdeki düzeyi hakkında bir ekleme yapar: 

“Evren Ansiklopedisi belirli bir okuyucu kitlesi için hazırlanmamıştır. İlkokuldan liseye kadar bütün öğrencilerle birlikte herkesin faydalanabileceği şekilde hazırlanmıştır.”  

İşte Evren Ansiklopedisinin ilk maddesi: “AA veya AYA, Asur-Babil mitolojisinde Siffar ve Larsa şehirlerinin güneş tanrısı Şamaş’ın karısı. Aa ışık ve üreme tanrıçası.” 

Ansiklopedinin kapsamı hem evrensel hem de her alanla ilgili (nesneler, tarihsel konular, kişiler, devletler, coğrafya, botanik, zooloji, anatomi, fizik, kimya, icatlar vs) yani temel bilgi bakımından akla gelebilecek her şey. Yayımlandığı zamana göre derli toplu bu şirin ansiklopedi, o küçük kapsamına bir de minik minik resimle, çizim ve grafikler sığdırmıştır. İlgi çekici olsun diye ansiklopedinin birkaç sayfasına kuşe kağıt renkli baskılı birkaç sayfa, baskı haricinde ansiklopedinin saman kağıda benzer cinsteki baskısına eklenmiştir. Çokça çocuğun,  gencin ve yetişkinin dünyasını ışıtmış olan ansiklopedi kapaktan biraz olmuş ve uçtan yıpranmış olsa da sağlam kalmayı başarmış halde. 

AA” maddesi ile başlayan madde “Zürafa” maddesi ile 511. sayfada sona eriyor. Bu arada Adnan Cemgil’in oğlu Dumrul Cemgil, Sinan Cemgil’in ağabeyi olarak iyi bir çevirmen. Kendisi iyi bir çevirmen. Ama internet kaynaklı çoğu bilgi arasında Nazife-Adnan Cemgil’in tek çocuğu olduğu bilgisi bulunmaktadır. Adnan Cemgil 2001’de Nazife Cemgil ise 2003’te 91 yaşında hayata veda etti. Fiziki varlıkları dışında geride bıraktıkları manevi miras ve yapıtları; Sinan Cemgil’in anısı onları aramızda capcanlı kılıyor. 

Başta önemsemediğim “Evren Ansiklopedisi” de artık gözümde ayrıcalıklı bir yer kazandı. Bir yığın emek, bir yığın tarih. Bazı insanların tarihi zamana ve mekana sığmaz şekilde akıp yolumuza çıkıyor. 

.